بررسی جایگاه تاریخی و عرفانی امام علی (علیه‌السلام) در هنر خوشنویسی اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته سطح چهار حوزه و دانشجوی دکتری معارف اسلامی در دانشگاه معارف اسلامی قم، ایران

چکیده

این نوشتار، در صدد بیان هستی، چیستی و چگونگی تجلّی جایگاه امام علی ع در هنر خوشنویسی، از منظر تاریخی و عرفانی است. از این رو ابتدا جایگاه تاریخی امام علی ع را با بررسی دوره پیدایش خوشنویسی اسلامی و اقلام رسم‌الخط عربی آغاز کرده و در ادامه به شواهدی از تجلی ارادت خوشنویسان به مقام ولایت علوی، در محتوای نوشتاری اعم از «حلیه نویسی»، «نقش مایه‌های کتیبه‌ها»، «جاندار نگاری‌ها» پرداخته و در آخر نشان می‌دهد که جایگاه حضرتش، تنها معطوف به موارد تاریخی و محتوایی نبوده و هنرمندان خوشنویس، مقام ن که رمزآلود و عرفانی نیز برای ایشان قائلند که عناوینی چون «سرسلسله استادان»، «جایگاه سمبلیک نقطه-خط» متکفل بیان آن است. تا جایی که قبول جایگاه عرفانی ایشان در هنر خوشنویسی، بخش مهمی از پیوند میان خوشنویسی و عرفان اسلامی را تأمین کرده و به حدّی است که می‌توان امام علی ع را ملتقای عرفان و هنر دانست. این نوشتار می تواند بر روی آن دسته از کسانی که خوشنویسی را تنها در چارچوب تنگ شیوه‌های گرافیکی و تکنیک‌های بصری مطالعه می‌کنند، بابی از عرفان و اعتقادات رمز آمیز را نیز بگشاید. بابی که همچون باب شهر علم، در وجود امام علی ع تجلی یافته است.

کلیدواژه‌ها

  1. قرآن کریم

    1. ابن العبرى غریغوریوس الملطى‏(1992م)، تاریخ مختصر الدول‏، حقیق انطون صالحانى الیسوعى، بیروت، دار الشرق، چ3
    2. ابن خلدون عبد الرحمن بن محمّد (1408ق)، دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، چ2
    3. ابن عربى، محیى الدین (1421 ق)، مجموعه رسائل ابن عربى (ثلاث مجلدات)، بیروت، دار المحجة البیضاء، چ1
    4. ابن هشام (1375ش)، السیرة النبویة، ترجمه سید هاشم رسولى، تهران، انتشارات کتابچى، چ5
    5. اتینگهاوزن، ریچارد (1379ش)، اوج های درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبداللهی، تهران، نشر آگاه، چ1
    6. آزادی ور، هوشنگ، بدیهه سازی (1379ش)؛ شیوه بیان هنری در ایران، پژوهشی در مبانی هنر سنتی ایرانی و اسلامی، تهران، موسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، چ1
    7. اعتضادی لادن (1390ش)، هنر و زیبایی در عرفان ایران، تهران، نشر حقیقت، چ1
    8. اعوانی، غلامرضا (1375ش)، حکمت و هنر معنوی، تهران، انتشارات گروس، چ1
    9. الألوسی شهاب الدین محمود بن عبد الله الحسینی (بی‌تا)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، بتحقیق علی عبد الباری عطیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، چ1
    10. برات زاده، لیلی (1384ش)، خوشنویسی در ایران، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، چ1
    11. برسى حافظ رجب (1422ق)، مشارق أنوار الیقین، بیروت، مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، چ1
    12. بورکهارت، تیتوس (1369ش)، هنر مقدس (اصول و روشها)، ترجمه جلال ستاری، تهران، سروش، چ1
    13. بیانی، مهدی (1363ش)، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، انتشارات علمی
    14. پازوکی شهرام (1393ش)، عرفان و هنر در دوره مدرن، تهران، نشر علم، چ1
    15. پوپ، آرتور اپهام (1380ش)، شاهکارهای هنر ایران، ترجمه پرویز خانلری، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ3
    16. جلالی، غلامرضا (1394ش)، معنای هنر شیعی، بوستان کتاب، قم، چ1
    17. جمعی از پژوهشگران (1384ش)، مجموعه‌ مقا‌لات‌ اولین‌ هم‌ اندیشی‌ معنویت‌ و آموزش‌ هنر، تهران، فرهنگستان هنر
    18. حداد عادل غلامعلی (1390ش)، دانشنامه اسلامی، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، چ1، ج 15
    19. حسن زاده آملى، ‏حسن (1381ش)، هزار و یک کلمه‏، قم‏، بوستان کتاب‏، چ3
    20. خاتمی محمود (1390ش)، پیش در آمد فلسفه ای برای هنر ایران، تهران، موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری،چ1
    21. خزائی محمد (1382ش)، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی، چ1
    22. خلیلی، ناصر (1379ش)، هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، تهران، نشر کارنگ
    23. خمینی روح الله (ره) (1416ق)، شرح دعاء السحر، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چ1
    24. دادور، ابوالقاسم (1392ش)، هم بودی دین و هنر در ایران باستان، تهران، نشر گستره، چ1
    25. دهخدا علی اکبر (1377ش)، لغت نامه دهخدا، تهران، نشر دانشگاه تهران، چ2
    26. رحمتی، انشاالله (1383ش)، هنر و معنویت (مجموعه مقالاتی در زمینه حکمت هنر)، تهران، فرهنگستان هنر
    27. ریخته گران، محمد رضا، هنر (1380ش)، زیبایی، تفکر (تأملی درمبانی نظری هنر) تهران، نشر ساقی، چ1
    28. سجادى، جعفر (1379ش)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانى، تهران، طهورى، چ5
    29. سراج شیرازی، یعقوب ‌بن حسن (1376ش)، تحفه المحبین (در آیین خوشنویسی و لطایف معنوی آن)، بکوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، نشر قطره؛ دفتر نشر میراث مکتوب
    30. سفادی، یاسین حمید (1381ش)، خوشنویسی اسلامی، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی
    31. سلیمانی، محسن (1385ش)، خط و ربط، تهران، اندیشه کامیاب، چ1
    32. شایسته فر، مهناز و مهران بهزادی (1383ش) «بررسی نام مبارک حضرت علی (ع) بر روی هنر‌های کاربردی دوره‌های صفوی و قاجاریه در موزه ایران باستان»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، سال اول، ش1
    33. شریف الرضی، محمد بن حسین (1414ق)، نهج البلاغة، تحقیق صبحی صالح‏، قم، نشرهجرت‏، چ1
    34. شهبازی، مریم (1390ش)، مبانی نظری هنر، تهران، نشر مارلیک، چ1
    35. شیمل، آنه ماری (1368ش)، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی
    36. شیمل، آنه ماری (1381ش)، خوشنویسی اسلامی، ترجمه دکتر مهناز شایسته فر، تهران، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، چ1
    37. شیمل، آنه ماری (1384ش)، ابعاد عرفانی اسلام‌، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ5
    38. صلیبا جمیل، منوچهر صانعى دره بیدى (1366 ش)، فرهنگ فلسفى‏، تهران، انتشارات حکمت، چ1
    39. طباطبایی، محمد حسین (1348ش)، شیعه در اسلام، با مقدمه حسین نصر، قم، دارالتبلیغ الاسلامی
    40. علاء الدین، حسین (1395ش)، جرعه‌های آسمان، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چ1
    41. فضائلی، حبیب الله (1391ش)، اطلس خط، بتحقیق در خطوط اسلامی، تهران، سروش
    42. قلیچ خانی حمیدرضا (١٣٧٣ش)، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران، روزنه، چ1
    43. قلیچ خانی، حمید رضا (1392ش)، در آمدی بر خوشنویسی ایرانی، تهران، فرهنگ معاصر، چ1
    44. کربن هانری (1363ش)، آیین جوانمردی، ترجمه احسان نراقی؛ تهران، نشر نو
    45. لیمن، اولیور (1391ش)، درآمدی بر زیباشناسی اسلامی، تهران، نشر ماهی، چ1
    46. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقی [بی‌تا]، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، نشر اسلامیه‏، ج2
    47. محمدی ری شهری محمد (١٣٨٨ ش)، منتخب میزان الحکمه با ترجمه فارسی، بترجمه شیخی، حمید رضا، قم، موسسه علمی، فرهنگی دار الحدیث
    48. مددپور محمد (1374ش)، تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی، تهران، نشر امیرکبیر
    49. مقتدایی، علی اصغر (1393ش)، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران، تهران، دانشگاه پیام نور، چ1
    50. منشی قمی، قاضی احمد (1384ش)، گلستان هنر، بتصحیح احمد سهیلی خونساری، تهران، نشر منوچهری، چ4
    51. موسوی گیلانی رضی (1390ش)، در آمدی بر روش شناسی هنر اسلامی، نشر ادیان با همکاری انتشارات مدرسه اسلامی هنر، چ1، تابستان
    52. مولوى، جلال الدین محمد بلخى (1373ش)، مثنوى معنوى، تهران، سازمان چ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چ1
    53. یزدان پناه، یدالله (1388ش)، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چ1