1
دانش آموخته حوزه علمیه و دانشجوی دکتری دانشگاه ادیان و مذاهب
2
استاد درس خارج حوزه علمیه قم
چکیده
فقیه در فقه برای پیدا کردن حکم فقهیِ موضوعات و مسائل، آیا باید بر محور اسم باشد یا کارکرد و یا هویت؟ بدیهی است که نتایج حاصل از این سه رویکرد با هم متفاوت است. برای آگاهی از رویکرد فقه و منابع آن دراین‌باره باید ابتدا این سه رویکرد را دوباره بازخوانی کرده و درنهایت به این برسیم که نصوص دینی و فقه شیعی دراین‌باره چه رفتاری داشته است؟ تا با تفقه در این نصوص با رعایت هنجارهای فقهی، روش استنباط صحیح و کامل را اتخاذ کنیم.
با تتبع در تراث اسلامی به دو عنوان برمی‌خوریم که در نگاه اول ناهم‌سو می‌نمایند. گروه اول، «الاحکام تدور مدار المسمیات» و گروه دوم «الاحکام تدور مدار الاسماء» است. در نصوص دینی آثاری داریم که حکایت از کارکردگرایی می‌کند مانند این روایت: «ان الله تبارک و تعالی لم یحرم الخمر لاسمها بل حرمها لعاقبتها، فما فعل فعل الخمر، فهو الخمر.» از طرف دیگر روایاتی داریم نوعی از اسم گرایی را حکایت می‌کنند، مانند: «انا نجد اشیاء قد وفق الله بین احکامها و ان کانت متفرقة و نجد اشیاء قد فرق الله بین احکامها و ان کانت مجتمعة.» در این وضعیت شناخت مصداق صحیح، یکی از مهم‌ترین وظایف فقیه است.
در فقه شیعی، بیشتر فقها اصل را بر اسم‌گرایی قرار داده‌اند مگر این‌که فقیهی با دلیل خاص از اسم‌گرایی دست برداشته و با توجه به فضای حاکم بر فقه و اصول و رویه‌های فقهی به سمت کارکردگرایی رفته است. در این تغییر روش، نهاد مناسبات حکم و موضوع در فقه مطرح می‌شود. در ادامه کارکردگرایی و اسم‌گرایی درباره غنا و موسیقی به‌عنوان یکی از تعینات هنری بررسی می‌شود. به باور ما بابیان معنای هویت‌گرایی، تفاوت آن با کارکردگرایی و توضیح برخی از مصادیق فقهی آن، رویکردی جدید برای پژوهش‌های فقهی باز می‌شود. با استفاده از این روش به دلیل تغییر هویت برخی از تعینات، حکم آن نیز عوض می‌شود.
درنهایت با تأکید بر اصل اسم گرایی در فقه شیعی، ملاک استفاده از کارکردگرایی یا هویت گرایی را منوط به‌تصریح شارع، فهم عرف و یا ادراک عقل کرده است. البته نباید به بهانه یا با اعتماد بر اصلِ پر استثنا خوردۀ اسم‌گرایی از کارکردگرایی و هویت‌گرایی غافل شد و ظرفیت وسیعی را از فقه بدون توجیه موجّه از آن گرفت.
اردبیلی، احمد بن محمد (1403). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، تحقیق آقامجتبی عراقی، علی‌پناه اشتهاردی و آقا حسین یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
انصاری دزفولی، مرتضی بن محمد امین (1416). کتاب المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، تحقیق گروه پژوهش در کنگره، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول.
ایروانی، علی، (1406). حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول.
بحرانى، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، (1405). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
بحرانى، محمد سند، (1429). سند العروة الوثقى (کتاب النکاح)، تصحیح قیصر تمیمى، على محمود عبادى، قم، مکتبه فدک، چاپ اول.
حسن، (1378). المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق سید محمد تقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم.
حسینی روحانی، سید صادق، (1429). منهاج الفقاهة، قم، انوار الهدی، چاپ پنجم.
خمینی، سیدروح‌الله، (1409). تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، (بی‌تا). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، (1407). الخلاف، تحقیق علی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، (1407). تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
طوسى، ابو جعفر، محمد بن محقق حلّى، نجم الدین جعفر بن حسن، (1407). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تصحیح عبد الحسین محمد على بقال، قم، انتشارات اسماعلیان، چاپ دوم.
عاملى، حرّ، محمد بن حسن، (1409). تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، موسسه آل‌البیت، چاپ اول.
عاملى، حرّ، محمد بن حسن، (1418). الفصول المهمة فی أصول الأئمة- تکملة الوسائل، تحقیق محمد بن محمد حسین قائنى، قم، مؤسسه معارف اسلامى امام رضا علیه السلام، چاپ اول.
عاملى، کرکى، محقق ثانى، على بن حسین، (1404). جامع المقاصد فی شرح القواعد، تحقیق گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعة (1415). تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعلیان، چاپ چهارم.
قمی، علی بن ابراهیم (1404). تفسیر القمی، تصحیح طیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، چاپ سوم.
کلینی، محمد بن یعقوب، (1407). الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
الکاسانی الحنفی علاء الدین، أبو بکر بن مسعود بن أحمد، (1406). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة.
کاشانى، فیض، محمد محسن ابن شاه مرتضى، (1406). الوافی، تحقیق، تحقیق ضیاء الدین حسینى اصفهانى، اصفهان، کتابخانه امام امیر المؤمنین علی علیه السلام، چاپ اول.
مامقانى، محمد حسن بن الملا عبد اللّٰه، (1316). غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، قم، مجمع الذخائر الإسلامیة، چاپ اول.
مراغی، سیدمیرعبدالفتاح‌حسینی (1417). العناوین‌الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
مراغى، سید میر عبد الفتاح بن على حسینى، (1417). العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
مرعشی شوشتری، سید محمد حسن، (1427). دیدگاه‌های نو در حقوق، تحقیق عباس شیری، تهران، نشر میزان، چاپ دوم.
منتظری نجف آبادی، حسین علی، (1429). مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، چاپ اول.
نجفى صاحب الجواهر، محمد حسن، (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق عباس قوچانى و على آخوندى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
نجفى، کاشف الغطاء، عباس بن حسن بن جعفر، (1423). سفینة النجاة و مشکاة الهدى و مصباح السعادات، نجف، موسسه کاشف الغطاء، چاپ اول.
نجفى، کاشف الغطاء، عباس بن حسن بن جعفر، (1424). منهل الغمام فی شرح شرائع الإسلام، نجف، موسسه کاشف الغطاء، چاپ اول.
نراقی، محمدبن احمد، (1415). مستند الشیعه فی احکام الشریعة، قم، موسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول.
نراقى، احمد بن محمد مهدى، (بی‌تا). القواعد الفقهیة (جامعة الأصول)، بی‌جا، بی‌نا.
نراقى، محمد مهدى بن ابى ذر، (بی‌تا). لوامع الأحکام فی فقه شریعة الإسلام، قم، بی‌نا.
یزدی، سید محمد کاظم طباطبایى، (1428). العروة الوثقى مع التعلیقات، تعلیق سید روح‌اللّٰه خمینى، سید ابو القاسم خویى، سید محمدرضا گلپایگانى، ناصر مکارم‌شیرازى، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام، چاپ اول.
یزدى، سید محمد، محقق داماد، (1416). کتاب الصلاة، تقریر محمد مؤمن و عبد الله جوادى طبرى آملی، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
)