انعکاس آیات و روایات در منظومه‌ی دفتر دل علّامه حسن‌زاده ‌آملی (مطالعه‌ی موردی پنج باب اول)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهرا، تهران

2 سمت/ سازمان: کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهرا (س)، تهران

چکیده

منظومه‌ی «دفتر دل»، یکی از آثار علّامه حسن حسن‌زاده آملی (در قرن معاصر)، حاوی اصول حقایق حکمی و عرفانی است. محور مطالب این دفتر، شرح اطوار وجودیِ دل و تقلّبات انسان عارف و تطوّرات کریمه‌ی «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» است، که در نوزده باب و نوزده موضوع به عدد حروف آن است. علّامه معتقد است که: «قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایی ندارند و روایات مرتبه‌ی نازله‌ی قرآنند و نسبت قرآن‌کریم به احادیث مانند جان است نسبت به بدن». رفع شبهات در این زمینه از راه‌های گوناگونی امکان‌پذیر است. در این جستار، با روش توصیفی- تحلیلی، پس از عرضه‌ی پنج باب اول دفتر دل به قرآن‌کریم و روایات، انواع اثرپذیری آن، مورد واکاوی قرار گرفت، تا به عنوان قرینه‌ای باشد در وثاقت این مدّعا. بر این مبنا پرسش‌هایی مطرح است، که «شیوه‌های تأثیرپذیری از آیات و روایات در پنج باب اول دفتر دل چگونه بوده و بیشترین اثرپذیری مربوط به چه نوع است؟ و هدف علّامه از تضمین آیات و احادیث در دفتر دل چه بوده است؟» نتایج نشان می‌دهد، شیوه‌های اثرپذیری شامل: واژگانی، گزاره‌ای، گزارشی، تأویلی و تلمیحی است، که بیشترین تأثیرپذیری، از نوع تلمیحی می‌باشد؛ لکن علّامه به لحاظ زبانی، در گزاره‌ها، بیشتر از اقتباس بهره جسته است که از حیث دستوری عمدتاً نقش متمّمی دارند. از جمله انگیزه‌‌های ایشان نیز از تضمین(اقتباس) آیات و احادیث در کلام خود، جهت تفسیر و تأویل، نکته‌پردازی، تبرّک، توضیح، تعلیل، استشهاد، تحریض، تحذیر، تأکید و ... در نتیجه اثرگذاری بیشتر بر مخاطب است، که اغلب کارکرد ترکیبی دارد.

کلیدواژه‌ها