الهیات هنر

وحدت ظلّی نفس و دلالت‌های آن در حوزة هنر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدرسه اسلامی هنر

چکیده

«تمثیل نفس ـ بدن» همواره در حکمت و فلسفه برای تبیین «فعل خداوند»‌ و رابطة حق با مخلوقات به کار رفته است. در این تمثیل، نفس به مثابة مثال خداوند تلقّی می‌شود و از آن پاسخ‌هایی درخور برای برخی پرسش‌های مربوط به حوزة الهیات و متافیزیک استنتاج می‌گردد. در این مثال، «وحدت ظلّی نفس» به مثابة الگویی برای فهم آفرینش و خالقیت و فاعلیت خداوند به کار می‌آید. در فلسفة اسلامی، رویکرد صدرالمتألهین به این مفهوم آن را روشن‌تر و سازنده‌تر کرده است.
این مقاله مسائلی از قبیل تعریف هنر، راز نامیرایی هنر، فطری‏بودن گرایش آدمی به هنر و نیز معنای خلاقیت هنری را - که در فلسفة هنر، مهم‌اند – با تمثیل فوق پی می‏جوید. این تمثیل در «علم‌النّفس» می‌تواند راهی برای فهم معنا و نیز ارائة راه‌حل‌هایی برای این مسائل بیابد. نفس انسانی، این جوهر مجرّد، در حوزة قوا و ادراک و فعل خود همانند خداوند به خلاقیت مدام مشغول است. جلوه‌های این خلاقیت در عرصة هنر چشم‏گیرترند. دلالت‌های این نظریه در عرصة هنر، معنای خلاقیت وجودی انسان را روشن‌تر می‌کند، راز زیست و تجربة هنری وی را آشکار‌ می‌سازد، معنای «وحدت در عین کثرت» و «کثرت در عین وحدت» را تبیین می‌کند، مفهوم عمیق‌تری از «تمثل» و «محاکات» را نشان می‌دهد و به تحلیل قدرت بی‌پایان نفس در خلق هنر می‌پردازد. 

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.
آشتیانی، سید‌جلال‌الدین. 1387،  شرح حال و‌ آرای فلسفی ملاصدرا، قم، بوستان کتاب.
ـــــــــــــــــــــ، 1378،  منتخباتی از ‌آثار حکمای الهی ایران، قم، بوستان کتاب.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین. 1364، شعاع اندیشه و شهود در فلسفة سهروردی، تهران، حکمت.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. 1403، الاشارات و التنبیهات، مع الشّرح للمحقّق نصیر‌‌الدّین طوسی، تهران،‌ دفتر نشر الکتاب.
ـــــــــــــــــــــ، 1376، الالهیات من کتاب الشّفا، تصحیح حسن حسن‌زادة آملی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌عربی، محیی‌الدّین، بی‌تا، الفتوحات المکّیهًْ، بیروت، دارصادر.
ایزوتسو، توشیهیکو. 1379،  صوفیسم و تائوئیسم، ترجمة محمدصادق گوهری،  تهران، روزنه.
بدوی، عبدالرحمن. بی‌تا، ارسطوطالیس فی النّفس، بیروت، دارالقلم.
جندی، مؤیّدالدّین. 1381،  شرح فصوص الحکم، تصحیح سیّد‌جلال‌الدّین آشتیانی، قم، بوستان کتاب.
جوادی آملی، عبدالله. 1386، رحیق مختوم؛ شرح حکمت متعالیه، قم، اسراء.
حسن‌زادة آملی، حسن. 1385، عیون مسائل النّفس و سرح  العیون فی شرح العیون، تهران، امیرکبیر.
سبزواری، هادی بن مهدی. 1369، شرح المنظومه، قم، علامه.
سهروردی، شهاب‌الدّین یحیی. 1372، مجموعه مصنّفات، به تصحیح و مقدّمة هنری کربن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
شیرازی، صدر‌الدّین محمّد. 1386،  ایقاظ النّائمین، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ـــــــــــــــــــ، 1366،  تفسیر القرآن الکریم، به کوشش محمّد خواجوی، قم، بیدار.
ـــــــــــــــــــ، 1981،  الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، بیروت، داراحیاء التّراث العربی.
ـــــــــــــــــــ، 1401،  رسالة سه اصل، با مقدّمه و تصحیح سیّد‌حسین نصر، تهران، انتشارات مولی.
ـــــــــــــــــــ، 1360،  الشّواهد الرّبوبیه فی المناهج السلوکیه، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
ـــــــــــــــــــ، بی‌تا،  العرشیّه، تهران، انتشارات مولی.
ـــــــــــــــــــ، 1380، المبدأ و المعاد، با مقدّمه و تصحیح سیّد‌جلال‌الدّین آشتیانی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
ـــــــــــــــــــ، 1375،  مجموعه رسائل فلسفی، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت.
ـــــــــــــــــــ، 1363،  مفاتیح الغیب، تهران، مؤسّسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی.
طباطبایی، سیّد‌محمّد‌حسین، 1407، رساله الولایه، بیروت، دارالتّعارف للمطبوعات.
ـــــــــــــــــــ، 1377،  المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان.
ـــــــــــــــــــ، 1390، نهایه الحکمه، با تصحیح و تعلیق غلامرضا فیاضی، قم، انتشارات مؤسّسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
طوسی، محمّد بن محمّدبن حسن. 1367، اساس الاقتباس، به تصحیح مدرّس رضوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
علامه حلّی، حسن‌بن‌یوسف. 1427، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، با تعلیقات استاد حسن‏زادة آملی، قم، انتشارات جامعة مدرسین.
قیصری، داود. 1375، شرح فصوص الحکم، به کوشش سیّد‌جلال‌الدّین آشتیانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مطهری، مرتضی. 1377،  مجموعة آثار، قم، صدرا.
 
الهیات هنر
دوره 1393، شماره دوم
شهریور 1393
صفحه 21-41