انعکاس آیات و روایات در منظومۀ دفت ر دل علامه حس نزاده آملی )مطالعۀ موردی پنج باب اول(

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

مدرسه اسلامی هنر

چکیده

منظومهٔ «دفتر دل »، یکی از آثار علامه حسن حسن زاده آملی )در قرن معاصر(، حاوی اصول
حقایق حکمی و عرفانی است. محور مطالب این دفتر، شرح اطوار وجودیِ دل و تقلّبات
انسان عارف و تطورات کریمهٔ «بسم الله الرحمن الرحیم » است که در نوزده باب و نوزده موضوع
به عدد حروف آن است. علامه معتقد است که: «قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایی
ندارند و روایات، مرتبهٔ نازلهٔ قرآن اند و نسبت قرآن کریم به احادیث مانند جان است نسبت
به بدن ». رفع شبهات در این زمینه از راه های گوناگونی امکان پذیر است. در این جستار، با
روش توصیفی - تحلیلی، پس از عرضهٔ پنج باب اول دفتر دل به قرآن کریم و روایات، انواع
اثرپذیری آن واکاوی شد تا ب هعنوان قرینه ای باشد در وثاقت این مدّعا. بر این مبنا پرس شهایی
مطرح است که «شیو ههای تأثیرپذیری از آیات و روایات در پنج باب اول دفتر دل چگونه بوده
و بیشترین اثرپذیری مربوط به چه نوع است؟ و هدف علامه از تضمین آیات و احادیث در
دفتر دل چه بوده است؟ » نتایج نشان می دهد، شیو ههای اثرپذیری شامل: واژگانی، گزاره ای،
گزارشی، تأویلی و تلمیحی است که بیشترین تأثیرپذیری، از نوع تلمیحی است؛ لکن علامه 
به لحاظ زبانی، در گزار هها، بیشتر از اقتباس بهره جسته است که از حیث دستوری عمدتاً
نقش متمّمی دارند. ازجمله انگیز ههای ایشان نیز از تضمین )اقتباس( آیات و احادیث در کلام
خود، جهت تفسیر و تأویل، نکت هپردازی، تبرّک، توضیح، تعلیل، استشهاد، تحریض، تحذیر،
تأ کید و ... در نتیجه اثرگذاری بیشتر بر مخاطب است که اغلب کارکرد ترکیبی دارد.

کلیدواژه‌ها

  1. کتابنامه

    1. قرآن کریم
    2. آملی، سیّدحیدر، تفسیر المحیط الأعظم، محقق/ مصحح: سیّد محسن موسوی تبریزی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۲۲ ق.
    3. آملی، شمس الدین محمّد بن محمود، نفائس الفنون فی عرائس العیون، محقق: ابوالحسن شعرانی، تهران، إسلامیة، ۱۳۷۷ ق.
    4. ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم، دار سیّد الشهداء النشر، ۱۴۰۵ ق.
    5. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران، نشر جهان، ۱۳۷ ۸ ق.
    6. -------------- ،من لایحضره الفقیه، محقق/مصحح: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم، ۴۱۳ ۱ق.
    7. امین، سیّده نصرت بیگم، مخزن العرفان در تفسیر قرآن مجید، اصفهان، چاپ نشاط، بی‌تا.
    8. بدیعی، محمد ، گفت وگو با علامه حسن حسن زاده آملی، قم، تشیّع، ۱۳ ۸۸ .
    9. جعفری‌تبار، حسن ، در دلو آفتاب )گفتاری در تأثیر قرآن و حدیث بر ادب فارسی(، تهران، دادگستر، ۱۳ ۸۸ .
    10. جیلی، عبدالکریم ، الکهف و الرّقیم فی شرح بسم ا لله الرحمن الرحیم، محقق و مصحح: قاسم طهرانی، بیروت، دار و مکتب الهلال، ۲۰۰ ۸ .
    11. حسن زاده آملی، حسن، انسان در عرف عرفان، تهران، سروش، ۱۳۷۹.
    12. ---------------الف(، انسان و قرآن، قم، انتشارات قیام، 1381.
    13. ---------------، دیوان اشعار، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۷۷.
    14. ---------------ب(، قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند، قم، انتشارات قیام، 1381 .
    15. --------------- ، مآثر آثار )لطایف نوری(، تدوین: داوود صمدی آملی، قم، الف. لام. میم، 13۸۶.
    16. --------------- ، ولایت تکو ینی، قم، انتشارات قیام، ۱۳۷۱.
    17. ---------------ج(، هزار و یک کلمه، قم، بوستان کتاب، 1381 .
    18. ---------------، هزار و یک نکته، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳ ۶۵ .
    19. حلبی، عل یاصغر ، تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی، تهران، اساطیر، ۱۳۷۲.
    20. خیاط، علی و محمدعلی مهدوی راد، «اقتباس؛ گونه ای از تجلّی آیات قرآن در نیایش معصومان علیه مالسلام ،»علوم حدیث، س 17 ، ش 64، ۱۳۹۱، ص 90 - 110 .
    21. راست گو، سیّد محمد، تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها )سمت(، مرکز تحقیق و توسعهٔ علوم انسانی، ۱۳۹۲.
    22. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تهران، مرتضوی، ۱۳۷ ۴ .
    23. سلیمانی آشتیانی، مهدی و محمدحسین درایتی، مجموعه رسائل در شرح احادیث اصول، قم، دارالحدیث، ۱۳ ۸۷ .
    24. صمدی آملی، داوود، شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملی، قم، انتشارات نبوغ، ۱۳۷۹.
    25. طباطبایی، سیّد محمدحسین ، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم، ۱۴۱۷ ق.
    26. طبرسی، علی ب نحسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳ ۸۵ ق.
    27. طبرسی، فضل بن حسن، مجم عالبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمدجواد بلاغی، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲.
    28. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، محقق/مصحح: سیّدهاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۴۱۵ ۱ق.
    29. عیّاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، محقق/مصحح: سیّدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیّة، ۱۳ ۸۰ ق.
    30. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، نشر هجرت، ۱۴۰۹ ق.
    31. فروزان فر، بدیع الزمان ، احادیث مثنوی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۰.
    32. قرشی، علی اکبر ، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱.
    33. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، محقق/ مصحح: طیّب موسوی جزایری، قم، دارالکتب، ۱۴۰۴ ق.
    34. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/مصحح: عل یاکبر غفاری؛ محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ ق.
    35. مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۴ ق.
    36. مدرس رضوی، محمدتقی، تعلیقات حدیقة الحقیقة سنایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳ ۴۴ .
    37. معین، محمد، فرهنگ فارسی، به اهتمام عزیزا لله علیزاده، محمود نامنی، تهران، انتشارات ثامن، ۱۳ ۸۵ .
    38. منسوب به جعفر ب نمحمد )امام ششم( ، مصبا حالشریعة، مترجم و شارح: حسن مصطفوی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳ ۶۰ .
    39. میرداماد، محمدباقر، التعلیقة علی أصول الکافی، محقق/مصحح: مهدی رجائی، قم، الخیام، ۱۴۰۳ ق.
    40. مؤذّنی، علی محمد، در قلمرو آفتاب )مقدّم های بر تأثیر قرآن و حدیث در ادب پارسی(، تهران، قدیانی، ۱۳۷۵.
    41. هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، مترجم: حسن حسن زاده آملی؛ محمدباقر کمره ای، محقق/مصحح: ابراهیم میانجی، تهران، مکتبة الإسلامیة، ۱۴۰۰ ق.
    42. همایی، جلال الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، هما، ۱۳۷۷.

    نرم افزارها

    1. جامع الاحادیث
    2. جامع تفاسیر نور
    3. عرفان 3