جایگاه حروف نزد عرفا و تأثیر آن بر هنر خوشنویسی اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته سطح چهار حوزه و دانشجوی دکتری معارف اسلامی در دانشگاه معارف اسلامی قم، ایران

2 دانشیار دانشکده هنرهای تجسمی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

خوشنویسی اسلامی، به‌عنوان شریف‌ترین و قدسی‌ترین هنرِ جهان اسلام، بیش از هر هنر تجسمی دیگری با رویکردهای عرفانی و حِکمی همراه بوده و در غالب ویژگی‌های شکلی و محتوایی خود آینه‌دار نمادها و آموزه‌های عرفانی و نفوذ اجتماعی عرفا است؛ نگاه باطنی و قبول تقدّس و معنویت برای حروف و کلمات در این هنر قدسی که بیش از همه متأثر از رویکردهای عرفا به مسئله حروف است، بخش مهمّی از پیوند میان خوشنویسی و عرفان اسلامی را رقم زده است. این پژوهش، ابتدا جایگاه حروف در نزد عرفا را در قالب سه سطح بیانی شناسایی کرده و سپس با تبیین خاستگاه قرآنی آن و تأثیرات این نوع نگاه بر هنر خوشنویسی، در مسائلی چون اسلوب و روش نگارش حروف، محتوای نوشتاری و نیز ارشادات اساتید خوشنویسی، به ارائه شواهدی از این تأثیرگذاری همّت گمارده است. شواهدی مانند نوع نگارش حروف و ترکیباتی چون «الف»، «میم»، «لا» و «الله»؛ شکل‌های آموزشی و نمادین مفردات در قالب ابرو، دهان و طره‌ی گیسو و ... که همگی گواهی بر پیوند استوار خوشنویسی و عرفان است.

کلیدواژه‌ها

-         قرآن کریم
-         اتینگهاوزن، ریچارد (1379ش)، اوج های درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبداللهی، تهران، نشر آگاه، چ1
-         اعتضادی، لادن (1390ش)، هنر و زیبایی در عرفان ایران، تهران، نشر حقیقت، چ1
-         امیرخانی، غلامحسین (1388ش)، آداب الخط، تهران، انجمن خوشنویسان ایران، چ8
-         بلخاری قهی، حسن (1388ش)، آشنایی با فلسفه هنر، تهران، انتشارات سوره مهر، چ1
-         ثبوت، اکبر، «حروفیه»، در دانشنامه جهان اسلام، ج15، مدخل حروفیه
-          جامی، عبدالرحمان [بی تا]، هفت اورنگ، به تصحیح و مقدمه مرتضی مدرس گیلانی، تهران [بی نا] چ2
-         جوادی آملی، عبدالله (1378ش) ، تفسیر تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء
-          حافظ شیرازی، محمد، [بی تا]، دیوان اشعار، بتصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران، نشر لقمان
-         حداد عادل، غلامعلی (1390ش)، دانشنامه اسلامی، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، چ1، ج 15، مدخل خطاطی
-         حسن زاده آملی، حسن (1381ش)، انسان و قرآن، قم، نشر قیام، چ2
-         حسن زاده آملی، حسن [بی تا]، رساله ای در خوشنویسی، [بی جا]
-         حمویه، سعدالدین (1389ش)، المصباح فی التصوّف، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران، نشر مولی، چ2
-         خاتمی، محمود (1390ش)، پیش در آمد فلسفه ای برای هنر ایران، تهران، موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری، چ1
-          خزائی، محمد (1382ش)، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی، چ1
-         خلیلی، ناصر (1379ش)، هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، تهران، نشر کارنگ
-          سفادی، یاسین حمید (1381ش)، خوشنویسی اسلامی، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی
-         شبسترى، شیخ محمود (1382ش)، گلشن راز، کرمان، انتشارات خدمات فرهنگى کرمان، چ1
-         شیمل،آنه ماری (1381ش)، خوشنویسی اسلامی، ترجمه دکتر مهناز شایسته فر، تهران، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، چ1
-         شیمل، آنه ماری (1368ش)، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی
-         شیمل، آنه ماری (1393ش)، راز اعداد، ترجمه فاطمه توفیقی، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چ7
-         شیمل، آنه ماری (1379ش)، «شعر و خوشنویسی: ملاحظاتی درباره رابطه آن ها در فرهنگ ایرانی»، در اوج های درخشان هنر ایران، اتینگهاوزن، ترجمه هرمز عبداللهی، تهران، نشر آگاه، چ 1
-         عطار نیشابوری، محمدبن‌ابراهیم (1385ش)، مصیبت نامه، به اهتمام و تصحیح دکتر نورانی وصال، نشر زوّار، تهران، چ5
-         قلیچ خانی، حمیدرضا (١٣٧٣ش)، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران، روزنه، چ1
-         صلیبا جمیل، منوچهر صانعى دره بیدى (1366 ش)، فرهنگ فلسفى‏، تهران، انتشارات حکمت، چ1
-         صیرفی، عبدالله (١٣٧٣ش)، «گلزار صفا» در رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران، روزنه، چ1
-         کریچلو، کیت (1389ش)، تحلیل مضامین جهان شناختی نقوش اسلامی، مترجم، حسن آذرکار، تهران، حکمت، چ1
-         لیمن، اولیور (1391ش)، درآمدی بر زیباشناسی اسلامی، تهران، نشر ماهی، چ1
-         منشی قمی، قاضی احمد (1384ش)، گلستان هنر، بتصحیح احمد سهیلی خونساری، تهران، نشر منوچهری، چ4
-         نراقى، ملا احمد (1380ش)‏، خزائن، قم‏، کنگره بزرگداشت محققان نراقى‏، چ1
-         نصر، حسین (1389ش)، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران، نشر حکمت، چ1
-         هاشمی نژاد،(1390ش) «خطاطی»، در دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل، ج15
-          یزدان پناه، یدالله (1388ش)، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چ1
 
منابع عربی:
-         ابن عربى، محیى الدین (بی تا)، الفتوحات المکیة (اربع مجلدات)، بیروت دار الصادر، چ1
-         ابن عربى، محیى الدین (1421 ق)، مجموعه رسائل ابن عربى (ثلاث مجلدات)، بیروت، دار المحجة البیضاء، چ1
-          آلوسی، شهاب الدین محمود بن عبد الله الحسینی (بی تا)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، بتحقیق علی عبد الباری عطیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، چ1
-         بحرانى، هاشم (1416ق)‏، البرهان فى تفسیر القرآن، تحقیق، قسم الدراسات الاسلامیة موسسة البعثة،تهران‏، بنیاد بعثت‏، چ1‏
-         فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى(1406 ق)، الوافی، اصفهان، چ 1
-         مجلسى، محمد باقر بن محمد تقی [بی‌تا]، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، نشر اسلامیه‏، ج2