نمود مفاهیم اسلامی در تزئینات ضریح

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده هنر, دانشگاه سوره, تهران, ایران

2 دانشکده هنر، دانشگاه سوره تهران، ایران

چکیده

ضریح به‌عنوان وسیله‌ای برای محافظت از مقبره و محدوده‌ای برای حضور زائران در کنار آرامگاه، همواره مورد عنایت شیعیان بوده و با توجه به جایگاه مدفون، به گونه‌ها و هنرنمایی‌های متنوعی ساخته شده‌است. علاوه بر شیعیان، دیگر مسلمانان در ایران و سایر کشورهای اسلامی نیز از آن بی‌بهره نبوده‌اند؛ اما سنگینی وزنه حضور شیعیان و توجه به بزرگان شیعه در طول تاریخ اسلام در ایران، ساخت ضریح را به یکی از پربارترین هنرصنعت‌های هر دوره تبدیل کرده و این دقت نظر تا جائیست که برای ساخت انواع ضریح‌ها اصول و قواعد خاصی را در نظر گرفته‌اند. این نوشتار به دنبال درک و ارائه این اصول و انتظام بخشی به آن‌هاست. با این هدف که سلائق و خلاقیت‌ هنرمند و صنعتگر ضریح ساز تا چه میزان بر پایه‌های اعتقادی برخاسته از اسلام استوار است. با این هدف، این مقاله به‌دنبال پاسخ این پرسش است که: عمده تزئینات و نقش و نگارهای ضریح کدامند و از چه مفاهیمی پیروی می‌کنند؟ روش این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و میدانی می‌باشد. بررسی‌ها و تطبیق آن با نظر هنرمندان ضریح نشان داد‌؛ بهره‌گیری از ویژگی‌های هنر اسلامی با اهداف خاصی همراه بوده تا بدین وسیله ساخت و تزئین ضریح، وسیله ای برای نزدیکی بیشتر به خداوند باشد.

کلیدواژه‌ها

  1.  

    1. قرآن کریم، ترجمۀ غلامعلی حدادعادل
    2. اداره کل روابط عمومی آستان قدس رضوی (1379)، «تاریخچه ضریح مطهر امام رضا(ع)»، مجله هنر دینی ، شماره 6 ، صص 200_205 .
    3. ارسطو (1384)، متافیزیک، ترجمه شرف الدین خراسانی، تهران: نشر حکمت.
    4. امامی فر، سید نظام الدین و یوزباشی،عطیه (1395)، «تزئینات وابسته به معماری امامزاده های شهرستان دماوند استان تهران،نمونه موردی امامزاده شمس الدین محمد(ع) دماوند»، فصلنامه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره 21 ، ش 3.
    5. آیت اللهی،حبیب الله (1376)، مبانی هنرهای تجسمی ،تهران: سمت.
    6. ____________ (1392)، «تبیین مدخل های زیبایی شناسی فرش ایرانی»، فصلنامه پژوهش هنر، ش 2.
    7.  بخاری، محمد بن اسمعیل (1422ق)، الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول الله(ص) و سننه و ایامه( صحیح بخاری)، ج7، بیروت: دار طوق النجاه.
    8. بلخاری قهی، حسن (1394)، قدر: نظریه هنر و زیبایی در تمدن اسلامی، تهران: سوره مهر.
    9. بورکهارت،تیتوس (1376)، هنر مقدس، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش، چاپ دوم.
    10. ___________  (1365)، هنر مقدس،زبان و بیان، ترجمۀ مسعود رجب نیا، تهران: سروش، چاپ اول.
    11. بینای مطلق، محمود (1385)، نظم و راز، تهران: هرمس.
    12. پاکباز، رویین (1383)،­ دائرة المعارف هنر( نقاشی، پیکره سازی و هنر گرافیک) ، چاپ 8، تهران:فرهنگ معاصر.
    13. پایدارفرد،آرزو و ایمانی نائینی،محسن (1391)، «هویت در هنر اسلامی»، کتاب ماه هنر، ش 169.
    14. پاینده، ابوالقاسم (1324)، نهج الفصاحه، نشر جاویدان.
    15.  پورجعفر،محمدرضا و اشرف موسوی لر (1381)، «بررسی ویژگیهای حرکت دورانی مارپیچ(اسلیمی) نماد تقدس،وحدت و زیبایی»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا،ش 43.
    16.  پورخرمی،اسکندر (1385)، آیین هنر و آموزش نقاشی ایرانی(کتاب اول)/گل های ختایی:قالی-کاشی-تذهیب ، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    17.  چیت سازیان،امیرحسین (1385)، «نمادگرایی و تأثیر آن در فرش ایران»، فصلنامه گلجام، ش 4 و 5.
    18. دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت نامه ، جلد 10، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران با همکاری نشر روزنه.
    19. ربیعی، هادی (1388)، جستارهایی در چیستی هنر اسلامی، تهران: مؤسسه تألیف و ترجمه و نشر آثار هنری متن.
    20. ________  (1390)، فلسفه هنر ابن سینا، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    21. رهنورد، زهرا (1378)، حکمت هنر اسلامی، تهران: سمت.
    22. شایسته فر، مهناز (1380)، «جایگاه قرآن،حدیث و ادعیه در کتیبه های اسلامی »، فصلنامه علمی پژوهشی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، ویژه نامه ش23.
    23.  شایسته فر، مهناز (1386)، «مقام و موقعیت امام رضا(ع) در تزئینات کتیبه ای معماری اسلامی با تأکید بر حرم امام رضا(ع)»، کتاب ماه هنر، ش103 و 104.
    24. شریعت،زهرا (1386) ،«تزئینات کتیبه ای آستان مقدسه قم»، فصلنامه مطالعات هنر اسلامی ، ش 7.
    25. شیرازی، صدرالدین محمد (1360)، اسرارالآیات، تصحیح محمد خواجوی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
    26. ________________  (1410)، اسفار( الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه)، ج7،بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
    27. ________________ (1363)، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    28. ________________ (1382)، شرح و تعلیقه بر الهیات شفا، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران:بنیاد حکمت صدرا.
    29. طباطبایی، محمد حسین (بی تا)، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، جلد 15، 19، 20،  قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    30. عکاشه، ثروت (1380)، نگارگری اسلامی، ترجمه غلامرضا تهامی، تهران: سوره مهر.

    31.  عمید،حسن (1363)، فرهنگ عمید 3 جلدی، تهران: سپهر.

    32.عنایت، توفیق (1387)، «عناصر هویت و فرهنگ ایرانی در هنر اسلامی»، کتاب ماه هنر، شماره 32 ، صص 33_34.

    33.  فضائلی، حبیب الله (1370)، تعلیم خط، سروش، چاپ ششم.

          34. قرائتی، محسن (1375). تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.

    35.  قلیچ خانی،حمیدرضا (1388)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن، تهران: روزنه.

    36.  کریچلو، کیت (1389)، تحلیل مضامین جهان شناختی نقوش اسلامی، مترجم سید حسن آذرکار، مقدمه حسین نصر، تهران: حکمت.

    37. ماهرالنقش،محمود (1381)، کاشی و کاربرد آن ،تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.

    38. مراثی،محسن (1384)،« مارپیچ طلایی در طبیعت و هنرهای اسلامی»، فصلنامه نگره ، ش 1.

    39. مطهری، مرتضی (1368)، تماشاگه راز ،انتشارات صدرا، چاپ پنجم.

    40. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران (  1369 ). تفسیر نمونه، جلد 14، 21، 24، 27، چاپ نهم، دارالکتب الاسلامی.

    41. مکی نژاد،مهدی ، حبیب الله آیت الهی و محمد مهدی هراتی (1388) ،« تناسب و ترکیب در کتیبه محراب مسجد جامع تبریز». فصلنامه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، ش 40.

    42. منصوربیگی، نازیلا (1378)، «ریتم در هنرهای تجسمی»، فصلنامه هنر: ش 41.

    43. نصر، سید حسین (1385)،«پژواک در فضای تهی/اهمیت خلأ در هنر اسلامی»، ترجمۀ نادر شایگان فر، خرد نامه همشهری، ش 4.

    44.___________ (1360)، «عالم خیال و مفهوم فضا در مینیاتور ایرانی»، فصلنامه هنر، ش 26.

    45.___________ (1375)، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.

    46. هاشم نژاد، حسین (1392)، زیبایی شناسی در آثار ابن سینا، شیخ اشراق و صدر المتألهین، تهران: سمت.

    47. العطاردی الخبوشانی، عزیزالله (1406ق)، مسند الامام الرضا، المؤتمر العالمی الامام الرضاعلیه السلام، الجزءالاول.

    48. Piotrovsky, B.Mikhail (2000), Earthly Heavenly Art, Amesterdam, Die Nierwe Kerk.

     

     

    مصاحبه­ها:

    49. سید ابوالقاسم احمدی: قلمزن، طراح و سازنده ضریح؛ مطالب ذکرشده طی مصاحبه­ای توسط نویسنده با ایشان در تاریخ 19/4/96 در کارگاه قلمزنی ایشان در اصفهان انجام شده­است.

    50. سید مهدی علمداری: قلمزن و طراح نقوش ضریح؛ مطالب ذکرشده طی مصاحبه­ای توسط نویسنده با ایشان در تاریخ 20/4/96 در کارگاه قلمزنی ایشان در اصفهان انجام شده­است.