نمادهای عرفانی در نگاره‌های بهشت معراجنامه میرحیدر(براساس آیات قرآن و اندیشه‌های اسلامی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 مربی دانشگاه هنر تبریز

3 کارشناسی ارشد دانشگاه هنرهای اسلامی تبریز

4 مربی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

چکیده

توصیف بهشت، در قرآن و روایات اسلامی به تفصیل بیان شده است. نقاشی اسلامی نیز بنا به ضرورت نسخ مصور، به تصویرگری این موضوع توجه نموده است. یکی از نسخی که موضوع بهشت به صورت گسترده در آن تصویرسازی شده است نسخۀ مصور معراجنامۀ میرحیدر می‌باشد که به توصیف روایی معراج پیامبر (ع) پرداخته است. با توجه به ماهیت معنوی موضوع معراج از یک سو و بافتار عرفانی عصر تیموری از سوی دیگر، نگارگران این نسخه به دفعات از نمادهای عرفانی در تصویرگری آن بهره برده‌اند.
هدف: دستیابی به نحوۀ ترجمان بصری بهشت و روایت‌های قرآنی آن توسط نقاشان دورۀ تیموری است.
پژوهش حاضر می‌کوشد ضمن شناسایی و مطالعۀ نمادهای عرفانی این نگاره‌ها با روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی 6 نگارۀ بهشتی از نسخۀ مذکور بپردازد که به روش کتابخانه‌ای به دست آمده‌اند.
سوال پژوهش این است؛ مصوران این نسخه از کدام نمادهای عرفانی در بیان تصویری بهشت بهره گرفته‌اند؟
نتایج نشان می‌دهد: نگارگران علاوه بر مصور نمودن داستان؛ به بیان مفاهیم نمادین مورد نظر خود پرداخته‌اند،این بیان تصویری برگرفته از دیدگاه عارفانۀ مصوراین نگاره‌ها می‌باشد،از جمله مفاهیمی همچون:محراب، تاج، نهرها و... تااز معنای ظاهری که بیانگر داستان است، به معنای باطنی که همان معارف آموزه‌های دینی است رهنمون شوند.

کلیدواژه‌ها

فهرست منابع
- قرآن کریم (1380). ت: مهدی الهی قمشه­ای، تهران: روزنه.
_ ابن عربی، محمد بن علی (1381). الفتوحات المکیه فی معرفه اسرارالمالکیه و المکیه، باب (35 ـ 67)، ت: محمد خواجوی، تهران: مولی
_ ابن عربی، محمد بن علی (1384). الفتوحات المکیه فی معرفه اسرارالمالکیه و المکیه، باب (162 ـ 188)، ت: محمد خواجوی، تهران: مولی
_ ابوالعلاء المعری، احمد بن عبدالله (1379). رساله الغفران، ت: حیدر شجاعی، تهران: مجتمع علمی و فرهنگی مجد.
_اشتهاری، محمد (1378). سیمای معراج پیامبر (ص) از دیدگاه­های گوناگون، چاپ سوم، تهران: نبوی.
_الفتی تبریزی، سید شرف­الدین (1377). فرهنگ نمادهای عرفانی در زبان فارسی، تهران: مولی.
_بورکهارت، تیتوس (1362). هنر اسلامی زبان و بیان،ت: مسعود رجب­نیا، تهران: سروش.
_تاجدینی، علی (1382). فرهنگ نماد و نشانه­ها در اندیشه­ی مولانا، تهران: سروش.
ـ جلالیان، مینا (1389). بررسی مبانی زیبایی‌شناسی از دیدگاه مولوی، ماهنامه تخصصی منظر، (8): ص 10 ـ 13.
_ذکاوتی قراگزلو، علی‌رضا (1379). عرفانیات (مجموعه مقالات عرفانی)، تهران: حقیقت.
_ رزسگای، ماری (1385). معراج نامه سفر معجزه‌آسای پیامبر (ص)، ت: مهناز شایسته­فر، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران: (مهاس).
_ زارع­­­ مهرجردی، محبوبه­ (1388)، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد «تبیین ویژگی­های تصویری بهشت و جهنم در معراج نامۀ شاهرخی»، دانشگاه شاهد_دانشکده هنر.
_ سبزواری، محمدابراهیم (1330 ه.ق). شرح بر گلشن راز شیخ محمود شبستری، تهران: چاپ سنگی.
_سجادی، سید جعفر (1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
_سلیمانی، مرضیه (1390). اصطلاحات صوفیان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
_سهروردی، شهاب‌الدین (1397 ه.ق). مجموعه سوم مصنفات (شامل 13 رساله)، تهران: انجمن فلسفه د.
_شین دشتگل، هلنا (1389). معراج نگاری نسخه‌های خطی تا نقاشی مردمی با نگاهی به پیکرنگاری حضرت محمد (ص) سده­های 8 ـ 14 ه.ق، تهران: علمی و فرهنگی.
_صارمی، سهیلا (1386). مصطلحات عرفانی و مفاهیم برجسته در زبان عطار (جلد 1 آـ د)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1410). الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ج 1، ت: محمد خواجوی، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
_صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1378). الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ت: محمد خواجوی، تهران: مولی.
_طاهرخانی، عبدالله و دیگران (79-1378). فرهنگ واژگان ادبی و عرفانی، تهران: ورای دانش.
_طباطبایی، محمدحسین (1363). المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
_کاشانی، شیخ عبدالرزاق (1372). اصطلاحات الصوفیه، محمد خواجوی، تهران: مولی.
_ کربن، هانری (1383). انسان نورانی در تصوف ایرانی، فرامرز جواهری نیا، تهران: گلبان.
_کلارک، اِما (1382). «هنر سجاده (محتوا و رمز)»، مجموعه مقالات (عرفان ایران)، گردآوری و تدوین: مصطفی آزمایش، شماره 19، تهران: حقیقت.
_ لاهیجی، محمد بن یحیی (1387). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تهران: سنایی.
_ لویزون، لئوناردو (1384). میراث تصوف، جلد 2، مجدالدین کیوانی، تهران: مرکز.
_مجلسی، محمدباقر (1386). بحارالانوار، جلد 18، تهران: کتابچی.
_معمارزاده، محمد (1386). تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، تهران: دانشگاه الزهرا.
_مکارم شیرازی، ناصر (1365). تفسیر نمونه، جلد 25، تهران: دارالکتب الاسلامیه.