الهیات هنر
رویکرد اسطوره‌گرا در قصّه‌های قرآن و نقد آن
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
مدرسه اسلامی هنر
چکیده
در مقاله حاضر به پاسخ این سؤال بنیادین پرداخته می‌شود: آیا اسطوره به قصص قرآن راه یافته است؟ ضرورت پرداختن به این سؤال این است که اگر وجود اسطوره در قصص قرآن پذیرفته شود، بخشی از ادّعای واقع‌نمایی قرآن با چالش جدّی مواجه می‌شود و همین، راه را بر ادّعاهای دیگر در باب واقع‌نمایی گزاره‌های قرآنی باز می‌کند.
اسطوره در معنای مورد نظر این مقاله، عبارت است از: افسانه‌ای که اساسی ندارد، اما آنچنان آراسته شده که انسان آن را واقعی میپندارد. بحث راهیابی اسطوره به قصص قرآن بهصورت غیرمستقل در آثار برخی مفسّران پیشین، همچون فخر رازی، قابل ردیابی است؛ اما نخستین اثر مستقل و چالشبرانگیز در این زمینه از آنِ دکتر محمد احمد خلف‌الله است. به تعبیر وی، قرآن در صدد نفی اسطوره از خود نیست؛ بلکه در صدد نفی نسبت قرآن به شخص رسولاللّه است. در مقاله حاضر، این رویکرد با تعبیر رویکرد اسطوره‌گرا به نقد نهاده شده است.
شیوه پژوهش این مقاله، مطالعه درون‌نصّی و بر پایه بررسی تطبیقی آیات مطمح نظر در قرآن کریم و تفاسیر آن است.
کلیدواژه‌ها
- آموزگار، ژاله. 1389، تاریخ اساطیری ایران، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- ابن‌جوزی. 1394ق، نزهة الاعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر، به کوشش: مهرالنّساء، حیدرآباد دکن.
- ابن‌زکریا، احمد بن فارس. 1387، معجم مقاییس اللّغة، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
- ابن‌منظور. 1956م، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
- ابنهشام، ابومحمد عبدالملک. 1355ق، السیرة النّبویه، به کوشش: ابراهیم سقّا و دیگران، قاهره.
- ازهری، محمد بن احمد. 1382، تهذیب اللّغه، تحقیق: عبدالسّلام محمّد نجار، تهران.
- الیاده، میرچا. 1362، چشماندازهای اسطوره، ترجمه جلال ستاری، تهران، توس.
- باحاذوق، عمر محمّد. 2009م، الجانب الفنّی فی قصص القرآن، السّعودیه، الجامعة الاسلامیّه.
- باستید، روژه. 1370، دانش اساطیر، ترجمه جلال ستاری، تهران، توس.
- برگسن، هانری. 1358، دو سرچشمه اخلاق و دین، ترجمه حسن حبیبی، تهران، شرکت انتشار.
- بستانی، محمود. 1371، اسلام و هنر، ترجمه حسین صابری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- ـــــــــــــ . 1384، پژوهشی در جلوه‌های هنری قصّه‌های قرآن، ترجمه موسی دانش، چ3، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- بکری، شیخ امین. 1994م، التّعبیر الفنّی فی القرآن، بیروت، دارالعلم للملایین.
- جعفری، یعقوب. 1366، بینش تاریخی قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- جفری، آرتور. 1386، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، توس.
- جوهری، اسماعیل بن حمّاد. 1956م، صحاح اللّغه، مصر.
- خرّمشاهی، بهاءالدّین. 1377، دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی، تهران، دوستان و ناهید.
- خلف‌الله، محمّد احمد. 1999م، الفنّ القصصی فی القرآن الکریم، بیروت، مؤسّسة الانتشار العربی.
- رازی، فخرالدّین. 1420ق، التّفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التّراث العربی.
- رشید رضا، محمّد. 1373ق، تفسیر المنار، قاهره، دارالمنار.
- زبیدی، محمّد بن عبدالرّزاق. 1385ق، تاجالعروس من جواهر القاموس، کویت.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1383، در قلمرو وجدان، تهران، سروش.
- زمخشری، محمود بن عمر. 1415ق، الکّشاف عن غوامض التّنزیل، چ2، قم، نشر البلاغه.
- سیّد قطب. 1415ق، التّصویر الفنّی فی القرآن، بیروت، دارالشّروق.
- شایگان، داریوش. 1371، بت‌های ذهنی و خاطره ازلی، چ2، تهران، امیرکبیر.
- شرتونی، سعید. 1385، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشّوارد، قم، اسوه.
- شهیدی، سیّد جعفر. 1385، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- طباطبایی، سیّدمحمّد حسین. 1973م، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسّسة الاعلمی للمطبوعات.
- طبرسی، فضل بن حسن. 1408ق، مجمعالبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
- طریحی، فخرالدّین بن محمّد. 1387، مجمع البحرین، تحقیق: سیّد احمد حسینی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- طوسی، محمّد بن حسن. 1409ق، التّبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مکتب الاعلام الاسلامی.
- عبّاس، فضل حسن. 1992م، القصص القرآنی ایحاؤه و نفحاته، اردن، دارالقرآن.
- عبدالحمید، محمّد محی‌الدین. 1985م، المختار من الصّحاح، بیروت، دارالسّرور.
- عتر، نورالدّین. 1994م، القرآن الکریم و الدّراسات الادبیّه، دمشق، دانشگاه دمشق.
- عفیفی، رحیم. 1374، اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی، تهران، توس.
- غزنوی، احمد بن محمّد. 1389، تراجم الاعاجم، به کوشش: مسعود قاسمی، تهران، اطّلاعات.
- فراهیدی، خلیل بن احمد. 1384، کتاب العین، قم، اسوه.
- فیروزآبادی، محمّد بن یعقوب. 1995م، القاموس المحیط و القابوس الوسیط الجامع لما ذهب من کلام العرب شماطیط، بیروت، دارالجیل.
- قابل، هادی. «تحقیقی درباره شبهه افسانه در قرآن»، مجلّه نامه مفید، شماره6.
- کزازی، میرجلالالدّین. 1372، رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران، نشر مرکز.
- محقّق، مهدی. 1344، لسان التّنزیل، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- مروزی، محمّد بن منصور. الدّرر فی التّرجمان، نسخه خطّی قرن نهم، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ردیف 13.
- مسعودی، علی بن حسین. 1344، مروج الذّهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- مشرح، محمّد ناجی. 1992م، الافاق الفنّیة فی القصّة القرآنیه، مدینه، المدینه المنوّره للنّشر و التّوزیع.
- ه‍وک، س‍ام‍وئ‍ل هنری. 1372، اساطیر خ‍اورم‍ی‍ان‍ه، ترجمه ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر ب‍ه‍رام‍ی و ف‍رن‍گ‍ی‍س م‍زداپ‍ور، روشنگران.
- هینلز، جان. 1389، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، چشمه.
- یونگ، کارل گوستاو. 1389، انسان و سمبل‌هایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران، جامی.
)